Zegar

Zegar bije, już i sąd za tym przywołany, I wyrok świątobliwy stronom już wydany. Zegar bije, już wieczność cale następuje. Patrz, jaką Bóg zapłatę za sprawy gotuje.

Jakub Teodor Trembecki „Zegar bojaźni bożej”

Słońce poruszające się po nieboskłonie, wypalające się świece, pochodnie lub oliwa w lampkach oliwnych, przesypujący się piasek czy kapiąca woda, przesuwający się cień – wszystko to służyło niegdyś do mierzenia czasu. Wraz z rozwojem cywilizacji metody stawały się coraz precyzyjniejsze i dokładniejsze. Dobę podzielono na równe odcinki – godziny, minuty i sekundy. Zegary mechaniczne stały się częścią codziennego życia – pejzażu miejskiego, wystroju wnętrz, ubioru.
Symbolika zegara jest dość zróżnicowana, bo odwołuje się do różnych jego cech. Przede wszystkim jest to urządzenie służące do pomiaru czasu. Może zatem – co oczywiste – symbolizować jego upływ, kojarzyć się z doczesnością. W szerszym znaczeniu może odsyłać do historii, przemijania dziejów, epok, odchodzenia w przeszłość władców, królestw, bohaterów. Zegar łączony jest też z jednostajnością, powtarzalnością i wszelkim ruchem.

Niegdyś liczenie się z czasem było uważane za dowód poważnego traktowania swoich obowiązków. Zegar stanowił wtedy atrybut osób rozważnych i umiarkowanych, oznaczał rozsądek i spokój. W dzisiejszych czasach to znaczenie ulega zmianie.
Zegar – ręczny zegarek czy budzik – kojarzą się raczej z konfliktem między spontanicznością i wolnością a ograniczeniami, presją odpowiedzialności i narzuconych obowiązków.
Stąd symboliczne zdejmowanie czy wręcz wyrzucanie zegarka, hasła typu „Budzikom precz!”, deklaracje „Nie liczę godzin i lat”. Nieznajomość dokładnej godziny wskazuje na niefrasobliwość, ale i uwolnienie się od jarzma narzucanego przez współczesne tempo życia.
Pojawienie się zegarów na wieżach miejskich – początkowo kościelnych, zamkowych, później ratuszowych – uważa się za symptom uwalniania się czasu spod wpływu duchownych i Kościoła. A jednak pierwszy zegar mechaniczny powstał na zamówienie mnichów, by mogli dokładnie wyznaczać czas modlitw.

Panowanie nad czasem to metafora panowania nad światem, dlatego długo za jedynego pana czasu uważano Boga. Również dlatego zegar funkcjonował jako atrybut tych, którzy sprawują władzę. Z drugiej strony zegar jest symbolem doczesności, a więc świata ludzkiego, podczas gdy do Boga należy wieczność, Jego czas nie przemija i nie da się zmierzyć żadnym chronometrem.
Skoro zegar odmierza upływ ludzkiego życia, jego zatrzymanie jest kojarzone ze śmiercią. Złym znakiem jest, gdy stanie zegar ścienny czy ręczny zegarek. Nieruchomy zegar obrazuje zakończenie czegoś, czasem nawet tragiczny koniec – zegar na zburzonym dworcu w Skopje wciąż wskazuje godzinę, o której rozpoczęło się w 1963 roku trzęsienie ziemi.
Ludowe wierzenia nakazują zatrzymać zegary, gdy ktoś z domowników umrze – wskazówki przestają się przesuwać, podobnie jak przestało biec życie zmarłego. Kilkanaście lat temu w Odessie podczas pogrzebu znanego mafiosa żałobnicy zdejmowali z rąk złote zegarki i wrzucali je do otwartego grobu. Tak hojny dar dla zmarłego – demonstracja bogactwa i lekceważenia dla dóbr materialnych – zawiera też w sobie element symboliki wstrzymanego czasu.

W wielu sennikach zegar zwiastuje śmierć i lęk przed nią, rozstanie lub zmianę, czyli kres dotychczasowej sytuacji – na przykład małżeństwo, konieczność podjęcia ważnej decyzji.
Zegar to też skomplikowany mechanizm. Z tego powodu staje się metaforą wszelkich urządzeń mechanicznych, świata rozumianego jako mechanizm, naukowego podejścia do rzeczywistości, a także perpetuum mobile. Postać zegarmistrza, starca nakręcającego czy naprawiającego zegar, obrazuje zatem mędrca, uczonego, a w końcu i samego Boga.


Zuzanna Grębecka