Zając

Gdy zobaczy się zająca w majowy poranek, by nie przyniósł pecha, należy splunąć za lewe ramię i powiedzieć: „Zając przede mną, kłopot za mną, wybaw mnie dobry Jezu”. Wierzenie angielskie

Wielkanocny zajączek przynoszący dzieciom prezenty, chowający się pod miedzą szarak, czy ich bliski kuzyn, puszysty króliczek, wydają się budzić powszechnie pozytywne emocje – sympatię, współczucie. Jednak w tradycyjnych wierzeniach wielu kultur obraz zająca daleki jest od sielanki. Mitologiczny wizerunek tego zwierzęcia związany jest przede wszystkim z kilkoma jego cechami biologicznymi: nocnym trybem życia, mieszkaniem w norach, szybkim mnożeniem się i płochliwością.

Nocna aktywność zająca i niesłuszne przekonanie, że w dzień śpi, i to z otwartymi oczami – sprawia, że jest on kojarzony z nocą, światem zmarłych, księżycem i czarami. Wiele kultur przedstawia zająca na tarczy księżyca – tak jest u Hindusów i Japończyków, ale również na Słowiańszczyźnie. W wielu europejskich baśniach księżyc to niebiański zając, w chińskich z kolei – królik tłukący ryż w moździerzu.

W mitologii greckiej zając towarzyszył związanej z księżycem Artemidzie, a także Hekate, opiekunce czarów i magii. Nie tylko w starożytnej Grecji zając, obok czarnego kota, jest typowym atrybutem czarownicy, a nawet diabła – na Huculszczyźnie wierzono, że jest jego wcieleniem. W europejskim folklorze częściej jednak to czarownica wcielała się w szaraka. Dlatego gdy widziano go opodal stada krów, podejrzewano, że to wiedźma czyha, by odebrać krowom mleko.

Nie tylko czarownicze konszachty, ale i sama natura zająca sprawiała, że przynosił nieszczęście. Podobnie jak czarny kot, przebiegając drogę, mógł przynieść pecha. Powinny go unikać ciężarne – zjedzenie jego mięsa, dotknięcie, a nawet sam widok mógł sprowadzić na płód zajęczą wargę. Z kolei nazwanie małego dziecka zającem powodowało zatrzymanie procesu wzrostu. Dostrzeżenie zająca mogło sprowadzić nieszczęście i śmierć – zwłaszcza gdy biegł od domu – zapeszyć polowanie i połów, zwiastować pożar lub plagę myszy. Nie dziwi przeto, że nie należało trzymać go w domu.

Zajęcza nora, ciemna i prowadząca w głąb ziemi, była obrazem drogi do świata zmarłych. Sądzono, że dusze mogą wcielać się pośmiertnie w zająca, a jego rzekomo otwarte podczas snu oczy widzą zaświaty. Inne miejsce przebywania zająca – miedza – ma również w kulturze tradycyjnej specyficzne znaczenie. Jest kojarzona z granicą, w tym granicą światów, dlatego podobnie jak zajęcza nora wskazuje na kontakty zwierzątka z tamtym światem.

Z drugiej strony ogromna płodność zająca sprawia, że widzi się w nim też symbol witalności, sił życiowych i odrodzenia. Dlatego jest jednym z atrybutów Wielkanocy – święta wiosennego zwycięstwa życia nad śmiercią. Wizerunek zająca oraz niektóre części jego ciała uznawane są za amulety. Zajęcze uszy zawieszone nad kołyską chronią podobno dziecko, a zajęcza łapka to powszechnie znany talizman przynoszący szczęście.

Ten dwuznaczny charakter symboliki zająca sprawia, że jest on uznawany za istotę tricksterską. Trickster to częsty bohater tradycyjnych opowieści. Nazywa się tak postaci o dwuznacznym charakterze, które równocześnie pomagają i przeszkadzają, oszukują i dają się oszukać. Są zazwyczaj hałaśliwe, łakome, chytre, chciwe i samolubne, ale ostateczne konsekwencje ich działania przynoszą korzyści nie im, lecz innym osobom. Być może echem tricksterskich oszustw zająca jest fakt, że w Rosji jeździć „na zajczika” (na zajączka) znaczy jeździć na gapę. Może jednak chodzi tu o konieczność ratowania się przez gapowicza ucieczką – a tchórzliwość zająca jest jego znaną cechą. Dlatego też w malarstwie, literaturze i sztuce symbolizuje on często bojaźń i tchórzostwo.

Zając lub królik jest też często celem pościgu – typową zwierzyną łowną, ale i dopingiem dla chartów, by podjęły wyścig. A i w znanym powiedzonku nie o to chodzi, by złapać króliczka, ale by go gonić. Kiedy już jednak zaczniemy ten pościg, zastanówmy się, czy nie ścigamy księżycowej zjawy, postaci z zaświatów…


Zuzanna Grębecka